Preko puta Gradskog groblja nalazi se spomen-kosturnica koja je posvećena borcima Crvene armije. Uobičajeni naziv za mesto gde se nalazi kosturnica naziva se „Rusko groblje“. Ovaj spomenik predstavlja podsetnik na period oslobođenja Jagodine i Srbije u Drugom svetskom ratu i doprinos sovjetske Crvene armije porazu snaga fašizma na ovim prostorima.

Nemačke jedinice bile su zauzete čuvanjem komunikacija za povlačenje svojih snaga iz Grčke. U zapadnoj Srbiji bile su uglavnom razmeštene jedinice Ruskog zaštitnog korpusa (vojna formacija sastavljena od pripadnika ruske emigracije izbegle posle Oktobarske revolucije i koja se borila na strani Nemaca).

Početkom septembra 1944. godine jedinice Nedićeve Srpske državne straže stavljene su pod komandu generala Draže Mihailovića. U Jagodini je 6. septembra formiran Srpski udarni korpus od pripadnika jedinica Srpske državne straže i Srpske granične straže. U drugoj polovini septembra 1944. godine jedinice Crvene armije izbijaju na jugoslovensko-rumunsku granicu.

Staljin je zatražio dozvolu od vođstva partizanskog pokreta da jedinice Crvene armije operišu na teritoriji Jugoslavije, što je jako podiglo ugled rukovodstva Narodno-oslobodilačkog pokreta. Maršal Tito se sporazumeo sa vladom SSSR-a i Glavnom komandom Crvene armije o zajedničkim dejstvima jedinica NOVJ (Narodno-oslobodilačke vojske Jugoslavije) i onih trupa Crvene armije čiji je zadatak bio da iz Rumunije i Bugarske nastupaju ka Budimpešti preko istočnog dela Jugoslavije.

Sa načelnikom štaba Trećeg ukrajinskog fronta Sergejem Semjonovičem Birjuzovim razradio je planove zajedničkih operacija i utanačio sadejstvo sovjetsko-jugoslovenskih trupa u tim operacijama. Treći ukrajinski front formiran je 20. oktobra 1943. godine preimenovanjem tadašnjeg Jugozapadnog fronta. Front je inače u vojnoj terminologiji Crvene armije označavao vojnu formaciju koju je činila grupa armija u čijem sastavu je obavezno bila i vazduhoplovna armija.

U sastavu Trećeg ukrajinskog fronta nalazila se 17. vazduhoplovna armija. Do početka avgusta 1944. godine jedinice ove grupacije vodile su borbe za oslobođenje južnih oblasti Sovjetskog Saveza od Nemaca. U avgustu mesecu jedinice Drugog i Trećeg ukrajinskog fronta oslobađaju Rumuniju. Tokom septembra jedinice Crvene armije vode borbe u Bugarskoj.

Čelne jedinice 57. armije, koja je tada uvrštena u sastav Trećeg ukrajinskog fronta, 28. septembra su izbile na jugoslovensko-bugarsku granicu i počele da je prelaze. Jedinice ove armije učestvovale su u borbama za oslobođenje ovog dela Pomoravlja.

Naporedo sa napadom na Beograd vođene su borbe i na drugim odsecima fronta: jedinice sovjetskog 68. streljačkog korpusa (57. armija) i 17. divizije NOVJ vodile su borbe za oslobođenje Jagodine i Kragujevca, a sovjetski 64. streljački korpus, 2. proleterska divizija (u čijem sastavu su se borili partizani sa područja Jagodine i okoline) i deo snaga 45. divizije NOVJ borili su se u rejonu Trstenika, Paraćina i Ćuprije.

Sovjetske jedinice ulaze u Svilajnac 8. oktobra, a u Despotovac 9. oktobra 1944. godine. Nemci su najjači otpor pružili na sektoru Pomoravlja. Borbe su trajale od 10. do 17. oktobra. I pored velikih žrtava sovjetske jedinice su uspele da ovladaju desnom obalom Morave. Paraćin i Ćupriju trupe Crvene armije su oslobodile 13. oktobra. Tako je težište napada pomereno u pravcu nemačkog glavnog uporišta – Jagodine. Odlučne borbe za oslobođenje Jagodine vođene su u periodu od 15. do 17. oktobra 1944. godine. Nemci su se povukli iz Jagodine u noći 16. i 17. oktobra. Minirali su i digli u vazduh sve mostove na Belici. Od eksplozija nastradale su okolne zgrade, a naročito one koje su se nalazile u okolini Kamenog mosta. U ranim jutarnjim satima 17. oktobra u Jagodinu su ušle jedinice 113. i 223. streljačke divizije Crvene armije. Građani su izašli na ulice obasipajući vojnike radosnim poklicima i cvećem. Grupa omladinki sašila je zastavu namenjenu crvenoarmejcima i ona je predata, tada, potpukovniku Matveju Markoviču Puzirevskom (1908-1990), komandantu 1041. puka.

Pored proleterskih simbola (zvezde petokrake, srpa i čekića) na crvenoj zastavi je izvezen i tekst: „1041. puku – oslobodiocima Jagodine – 17. oktobar 1944“. Ova zastava je zajedno sa zastavom puka nošena prilikom oslobađanja mnogih gradova, kao i na paradi održanoj u Beogradu. Zastava se nalazi u Centralnom muzeju Sovjetske armije u Moskvi. Popodne 17. oktobra, sovjetske i partizanske jedinice ulaze, bez borbe, u Rekovac. U Jagodinu su 19. oktobra ušle jedinice 20. srpske brigade 45. divizije NOVJ. Na velikom narodnom zboru održanom ispred Zanatskog doma, istaknuto je da je pobeda nad Hitlerovom Nemačkom blizu i da se sada naš narod može razvijati u miru i demokratiji.

Prilikom oslobođenja Jagodine poginulo je 13 stanovnika grada i određen broj vojnika Crvene armije. Poginuli crvenoarmejci sahranjeni su u Mijatovcu, Majuru, u dvorištu Nove crkve.

Nakon oslobođenja Beograda 20. oktobra 1944.g., jedinice Trećeg ukrajinskog fronta su u skladu sa jugoslovensko-sovjetskim sporazumom, produžile nastupanje u pravcu Budimpešte vodeći žestoke borbe protiv nemačkih i mađarskih jedinica. Budimpešta je oslobođena 13. februara 1945. g. U prvoj polovini marta jedinice ovog fronta su slomile nemačku ofanzivu kod jezera Balaton. Potom su zajedno sa jedinicama Drugog ukrajinskog fronta krenule prema Austriji i njenoj prestonici Beču. Sovjetske jedinice su oslobodile Beč 13. aprila 1945. godine. Treći ukrajinski front je rasformiran 15. juna 1945. godine.

Rešenjem Sekretarijata za socijalnu politiku i komunalna pitanja Saveznog izvršnog veća (savezna vlada tadašnje FNRJ) od 20. septembra 1961. godine formirana je komisija za podizanje kosturnice i uređenja groblja boraca Crvene armije u Svetozarevu (naziv Jagodine u periodu 1946-1992. g.). Kosturnicu je projektovao beogradski arhitekta N. Mišović.
Na poslovima uređenja ovog spomen-kompleksa radilo je Građevinsko preduzeće „Pomoravlje“ iz Svetozareva. Tokom četiri meseca vršena je eshumacija posmrtnih ostataka crvenoarmejaca palih u borbama oktobra i novembra 1944. godine.

Posmrtni ostaci boraca Crvene armije prikupljani su sa područja tadašnjih srezova Svetozarevo, Niš, Kruševac, Kragujevac, Kraljevo, Čačak, Valjevo i Užice odnosno teritorije Srbije bez Beograda i Gornjeg Milanovca. Zemni ostaci su polagani u limene sanduke čiju izradu je finansirao Sekretarijat za socijalnu politiku i komunalna pitanja SIV-a. U 222 velika i 56 malih limenih sanduka prikupljeni su posmrtni ostaci 1171 pripadnika Crvene armije palih u borbama za oslobođenje Srbije 1944. godine.

Svečanost otkrivanja spomen-kosturnice zakazana je za 15. jul 1962. godine. Dana 13. jula u 12 sati pripadnici JNA preuzeli su počasnu stražu pred kapelom gde su bili smešteni kovčezi sa posmrtnim ostacima crvenoarmejaca. Počasna straža vojnika nalazila se pred spomenikom i kriptom. Unošenje kovčega u kriptu počelo je ujutru 14. jula u skladu sa vojnim ceremonijalom. Tokom dana unet je najveći deo kovčega. Za sam ceremonijal otvaranja ostavljeni su kovčezi sa posmrtnim ostacima 30 oficira i boraca Crvene armije. Spomen-kompleks čini i mermerna ploča koja se nalazi pored kosturnice na kojoj je uklesan sledeći tekst: „BORCIMA I OFICIRIMA HEROJSKE CRVENE ARMIJE PALIH OKTOBRA I NOVEMBRA 1944. GODINE U ZAJEDNIČKIM BORBAMA PROTIV FAŠISTIČKOG AGRESORA“.

Svečanost polaganja kovčega počela je 15. jula u 10 sati. Prisustvovale su mnoge značajne ličnosti, predstavnici društveno-političkih organizacija i predstavnici Sovjetske ambasade. Među prisutnima su bili: Moma Marković, savezni sekretar za socijalnu politiku i narodno zdravlje (savezni ministar tj. član SIV-a), Petar Brajović, predsednik Saveznog odbora SUBNOR-a, Moma Milovanović i Bogoljub Stojanović, članovi Izvršnog veća NR Srbije, Boško Krstić, potpredsednik republičkog SUBNOR-a, narodni heroj, general pukovnik Miloje Milojević kao predstavnik JNA, Vladimir Rolović, pomoćnik držanog sekretara za spoljne poslove i drugi.

Sovjetsku ambasadu predstavljali su Pjotr Deduškin, otpravnik poslova Ambasade i Viktor Tarasijevič, vojni ataše. Na platou je bila prisutna počasna jedinica JNA i vojna muzika. Govore su održali Vita Petković, predsednik Narodnog odbora sreza Svetozarevo i Pjotr Deduškin ispred Ambasade SSSR-a. Potom su uz zvuke Lenjinovog posmrtnog marša u kriptu položeni posmrtni ostaci 30 pripadnika Crvene armije. Nakon toga izvršena je počasna paljba i odata je pošta minutom ćutanja. Potom su položeni venci društveno-političkih organizacija i Sovjetske ambasade. Ceremonijal je završen intoniranjem sovjetske i jugoslovenske himne. Na kraju događanja, Miloš Živanović, predsednik Sreskog odbora SUBNOR-a, uručio je vojnom atašeu Sovjetske ambasade dve spomen-knjige sa imenima sahranjenih crvenoarmejaca. Nakon toga usledilo je upisivanje u spomen-knjigu. Primeren tekst o ovom događaju izašao je u listu „Novi put“ 20. jula 1962. godine.

Tokom vremena, a naročito nakon 1990. godine, kada počinje tranzicija iz socijalizma u kapitalizam, dolazi do zapuštanja ovog značajnog spomenika. Uz pomoć ambasade Ruske Federacije 2003. godine obnovljen je i rekonstruisan ovaj spomen-kompleks. Tom prilikom je na ulazu prema kosturnici, pored puta, postavljeno mermerno postolje sa metalnom tablom na kojoj piše: „SPOMEN KOSTURNICA CRVENOARMEJCIMA PALIM U BORBAMA ZA OSLOBOĐENjE JAGODINE 1944. GODINE“.

Na spomenik pored predstavnika političkih i drugih organizacija grada Jagodine i organizacija koje neguju zajedništvo sa Rusijom, vence polažu predstavnici Ambasada Ruske Federacije i Ukrajine.

Spomen-kosturnica borcima Crvene armije je jedina takve vrste u centralnoj Srbiji. U Beogradu i Gornjem Milanovcu pored crvenoarmejaca sahranjeni su i partizani. Ovaj spomenički kompleks predstavlja još jedan dokaz duboke povezanosti područja Jagodine sa Rusijom i ruskim narodom. Korene te povezanosti možemo pratiti od srednjeg veka (selo Trnava kod Jagodine pominje se u povelji koju je krajem 14. veka ruskom manastiru Sv. Pantelejmona na Svetoj Gori izdala monahinja Jevgenija (kneginja Milica); potomak po ženskoj liniji vlasteoske porodice Jakšić koja je upravljala Jagodinom bio je ruski car Ivan IV Vasiljevič Grozni…).

Prema svakom spomeniku koji govori o prošlosti Jagodine i Srbije treba se odnositi sa dužnim poštovanjem. Spomen-kosturnica i predmeti koji su pripadali poginulim vojnicima Crvene armije i koji se nalaze se u zbirci Zavičajnog muzeja predstavljaju značajno svedočanstvo bogate prošlosti Jagodine.

Duško Grbović, viši kustos – istoričar
Zavičajni muzej Jagodina